Altıncı nəsil müharibələr – yüksək dəqiqlikli silahların tətbiqi

Hazırda gələcək müharibələrin mahiyyətini müəyyənləşdirəcək hərbi-texniki inqilabın növbəti mərhələsi gedir. Söhbət son zamanlarda bir sıra aparıcı ölkələrdə yeni yüksək texnoloji, “intellektual” müharibə vasitələrinin ortaya çıxmasından gedir. Bu, bir daha tətbiqetmə formaları və metodlarının rolunu yenidən düşünməyi, yeni şəraitdə döyüş əməliyyatları aparmağı tələb edir. Eyni zamanda, hərbi sahədə əməliyyat-strateji səviyyədə ortaya çıxan əsas məsələlərdən biri yüksək dəqiqlikli silahların nisbətinin, qarşılıqlı əlaqəsinin və rolunun müəyyənləşdirilməsidir. Bu, yaxın gələcəkdə bir sıra dövlətlərin ordularının arsenalında yüksək dəqiqlikli silahların külli miqdarda olacağı və onların hərbi-siyasi və iqtisadi problemlərin həllində sıx istifadə ediləcəyi ilə əlaqədardır.

XX əsrin ortalarında peyda olmağa başlayan tamamilə yeni silah növləri bir çox ölkələrdə hərbi quruculuq işlərində dərin iz buraxmaqda davam edir. Bu isə öz növbəsində, onların döyüş istifadəsinin uyğun forma və metodlarının müəyyənləşdirilməsini, strategiya və taktikanın əsas müddəalarına yenidən baxılmasını tələb edir.

Təbii ki, burada silahın silahlanma sistemindəki yeri, hərbi quruculuğa, döyüşün aparılmasının əməliyyat-strateji və taktiki qaydalarına, onların qarşısının alınmasına, qlobal və regional sabitliyə təsiri barədə suallar ortaya çıxır. Bundan sonra yeni silahın imkanlarının daha dəqiq tərifi və əsas funksional məqsədinin təyinatının müəyyənləşdirilməsi tələb olunur. Yüksək dəqiqlikli silahlar müasir döyüşün gedişatını, nəticə etibarı ilə müharibənin nəticələrini dəyişdirir.

Yüksək dəqiqlikli silahlar, özünün hədəfə çatma hüdudlarında ən azı 0,5 ehtimal ilə ilk atışla (vuruşla) hədəfi məhv edə bilən idarə olunan silahlardır. Hədəfə dəymənin yüksək ehtimalı, məhvetmə vasitələrində və ya onların daşıyıcılarında xüsusi tuşlama vasitələrinin, o cümlədən raketlərin trayektoriyasını korrektə edən, radiotele idarəetmə, müxtəlif özütuşlama başlıqları və s. kimi avtonom idarəetmə sistemlərinin tətbiqi ilə əldə edilir. Xarici hərbi mütəxəssislər yüksək dəqiqlikli silahlara müxtəlif yerüstü, aviasiya və gəmi raket sistemlərini, idarəolunan silahların artilleriya komplekslərini, həmçinin kəşfiyyat-zərbə komplekslərini ayırırlar.

Belə silahlarda yüksək dəqiqlik ehtimalı çatdırılma vasitələrindən (topdan, buraxma qurğusundan, daşıyıcıdan) atılan (buraxılan) döyüş sursatının (mərminin, raketin, döyüş elementinin) hədəfə (məhv edilən obyektə) uçuş trayektoriyasının daimi və ya mütəmadi korreksiyası ilə əldə edilir. Döyüş sursatının hədəfə uçuş trayektoriyasının korreksiyası tuşlama sisteminin işi ilə təmin edilir.

Texnologiyaların inkişafı dövründə tranzistorların, inteqral mikrosxemlərin, radiotexnikanın, mikroelementlərin, televiziyanın, lazer texnikasının, idarəetmə və aerodinamika nəzəriyyələrinin yüksək inkişafı kiçik qabarit ölçülərinə sahib etibarlı idarəetmə vasitələrinin yaradılmasına imkan vermiş və idarə olunan silaha yüksək dəqiqlik kimi xüsusiyyələr təmin etmişdir. Yüksək döyüş effektivliyi nəzərə alınaraq, yüksək dəqiqlikli silahlar bütün silahlı münaqişələrdə əsas məhvetmə vasitəsi rolunu oynayır. Bu zaman belə silahlar adətən kiçik ölçülü və/və ya yüksək müdafiə xüsusiyyətli obyektlərin (hədəflərin) məhv edilməsi üçün geniş tətbiq edilir.

Müasir yüksək dəqiqlikli silah sistemləri özlüyündə kəşfiyyat sistemləri, məlumat mübadiləsi kanalları, idarəetmə mərkəzləri, hesablama vasitələri, çatdırılma vasitələri və idarə olunan döyüş sursatları da daxil olmaqla, döyüş və dəstək sistemlərinin və vasitələrinin mürəkkəb komplekslərini tərənnüm edir. İdarəetmə sisteminin quruluşundan və döyüş sursatı növündən asılı olaraq yüksək dəqiqlikli silahlar taktiki, əməliyyat-taktiki, əməliyyat və strateji vəzifələri həll edə bilər. Yüksək dəqiqlikli silah sistemlərinə aiddir: kəşfiyyat-zərbə və kəşfiyyat-atəş kompleksləri; hava və dəniz mənzilli qanadlı raketlər; bəzi əməliyyat-taktiki raket növləri; zenit və tank əleyhinə raket kompleksləri; aviasiya idarə olunan raketləri, kassetlər və bombalar; artilleriya sistemlərinin fərdi nümunələri; sualtı qayıq əleyhinə müdafiə sistemlərinin fərdi nümunələri.

Bir sıra hərbi mütəxəssislərin fikrincə, davam edən elmi və texnoloji inqilab nəticəsində, gələcək müharibənin – altıncı nəsil müharibənin xarakterini müəyyənləşdirəcək yüksək dəqiqlikli silahlar yaratmaq mümkün olmuşdur. Yüksək dəqiqlikli silahlar hücum edilən obyektlərə son dərəcə yüksək dəqiqlikdə nöqtə zərbələri endirməyə imkan verir.

Müharibələr heç vaxt dayanmır, öz inkişafını edir: qədim dövrlərdən günümüzə qədər ən azı beş nəsil müharibələr və hərbi qarşıdurmalar dəyişmişdir. Bu cür nəsillərin dəyişməsinin əsas hüdudları əsasən insan cəmiyyətinin inkişafında tarixi əhəmiyyət kəsb edən sıçrayışlarla üst-üstə düşür, bu da yeni müharibə formaları və metodlarının yaranmasına səbəb olan tamamilə yeni məhvetmə vasitələrinin meydana çıxmasına səbəb olur.

XX əsrin sonlarında, ən yeni inqilabi növ silah və hərbi texnikanın yaradılmasına kömək edən elm və texnologiyanın müxtəlif sahələrində böyük irəliləyişlərə baxmayaraq, aparıcı ölkələrdəki hərbi uzaqgörənlik yeni nəsil müharibələrin mahiyyətini əsaslandıra bilməmişdir. Müasir hərbi praktika əski nəsil müharibələr səviyyəsində donub qalmış hərbi nəzəriyyəni xeyli üstələmişdir. Bir sıra ölkələrdə qazanılan iqtisadi nailiyyətlər nəticəsində XXI əsrdə müharibə aparmaq üçün yüksək elmi tutumlu texnologiyalara və informasiya sistemlərinə əsaslanan yeni maddi-texniki baza yaratmağa imkan verən hərbi-texnoloji inqilab artıq başlamışdır. Bu vəziyyətdə mikroelektronika, opto-elektronika, sensor texnologiyası, həmçinin yüksək keyfiyyətli materialların istehsalı və istifadəsi üçün yeni texnologiyalar mühüm rol oynayır. Yalnız köhnələrini əvəz edə biləcək deyil, eləcə də bütövlükdə silahlı mübarizə və müharibənin xarakterini tamamilə dəyişdirə biləcək misilsiz silah növləri yaradılır. Qabaqcıl texnologiyalar effektiv müharibə üçün yeni imkanlara yol açır.

Fars körfəzi bölgəsindəki və Yuqoslaviyadakı münaqişələrdə ilk dəfə olaraq müharibənin xarakteri dəyişmişdir ki, bu da hərb işində əsl inqilabın baş verməsinin sübutudur. İraq, Yuqoslaviya, Əfqanıstan və Liviyadakı hərbi qarşıdurmalar zamanı ABŞ donanmasının aviasiya və gəmiləri tərəfindən müxtəlif sahil hədəflərinə qarşı həssas dəqiqliyə sahib raket zərbələri ilə yüksək dəqiqlikli silahların qabiliyyətləri açıq-aydın nümayiş etdirilmiş, silahlı mübarizə forma və üsullarında əhəmiyyətli dəyişikliklərə və yeni bir müharibə nəslinin meydana gəlməsinə səbəb olan inkişafa güclü təkan verilmişdir. Bu hərbi qarşıdurmalar dövründə, döyüş şəraitində bir çox yüksək dəqiqlikli silahlar tam sınaqdan çıxarılmışdır. Qırıcı-bombardmançı təyyarələr, hücum helikopterləri, suüstü raket gəmiləri və çoxməqsədli sualtı nüvə qayıqları kimi hava və dəniz bazalı qanadlı raketlərin daşıyıcılarından böyük sayda yüksək dəqiqlikli silahlardan istifadə olunmuşdur:

• AGM-84 SLAM-ER – ABŞ istehsalı olan hava və dəniz bazalanmalı universal qanadlı raket;
• AGM-86C/D CALCM – bunkerlərə və dərinləşdirilmiş hədəflərə qarşı ABŞ istehsalı olan nüfuzedici döyüş başlıq hissəli hava bazalanmalı adi “hava-yer” sinifli qanadlı raket;
• AGM-86D CALCM – bunkerlərə və dərinləşdirilmiş hədəflərə qarşı ABŞ istehsalı olan nüfuzedici döyüş başlıq hissəli hava bazalanmalı adi “hava-yer” sinifli qanadlı raket;
• AGM-114 Hellfire – zirehli və digər yüksək müdafiəli hədəflərə qarşı ABŞ istehsalı olan “atdın-unutdun” prinsipli “hava-yer” sinifli qanadlı raket;
• AGM-130 – ABŞ istehsalı olan hava və dəniz bazalanmalı özütuşlama başlıqlı universal qanadlı raket;
• BGM-71 Tomahawk – ABŞ istehsalı olan naqillər əsasında idarə olunan, yerüstü və hava bazalı tank əleyhinə raketdir;
• BGM-109 Tomahawk TLAM – ABŞ istehsalı olan hava və dəniz bazalanmalı universal qanadlı raket;
• CBU-105 WCMD SFW – ABŞ istehsalı olan, hava sapması üzrə korrektə olunan, sensor partladıcılı konteyner (kasset) aviasiya bombası;
• CBU-107 WCMD – ABŞ istehsalı olan, hava sapması üzrə korrektə olunan konteyner (kasset) aviasiya bombası;
• “Storm Shadow” / SCALP – bunkerlərə və dərinləşdirilmiş hədəflərə qarşı Böyük Britaniya istehsalı olan nüfuzedici döyüş başlıq hissəli uzun mənzilli çoxməqsədli yüksək dəqiqlikli qanadlı raket;
• JDAM – ABŞ istehsalı olan yüksək dəqiqlikli düzünə hücum aviasiya bombası;
• MGM-140 ATACMS – ABŞ istehsalı olan inersial tuşlamalı “yer-yer” sinifli əməliyyat-taktiki raket;
• 155 mm-lik M712 Copperhead CLGP – ABŞ istehsalı olan, lazer tuşlamalı tank əleyhinə idarə olunan atəş yığımı;
• 155 mm-lik M898 mərmisi SADARM özütuşlanan döyüş elementi ilə – ABŞ istehsalı olan atəş yığımı.

Fars körfəzindəki müharibədə müttəfiqlərin texnoloji üstünlüyü, İraqa qarşı son dərəcə aşağı itkilərə yol verməklə hərbi əməliyyatlar aparmağa imkan vermişdir. Bəzi mütəxəssislər müharibənin nəticələrini şişirdilmiş hesab etsələr də, “Səhrada fırtına əməliyyatı” zamanı aviasiya vasitələrinin istifadəsinin effektivliyi çox yüksək olub.

Yüksək dəqiqlikli silahların kütləvi şəkildə istifadə olunması NATO-nun Yuqoslaviyadakı icra etdiyi əməliyyatlar zamanı da geniş nümayiş olunmuşdur. Qanadlı raketlərin və yüksək dəqiqlikli silahların geniş tətbiqi NATO-ya tapşırıqlarını yerinə yetirməyə imkan vermiş – qoşunların birbaşa girişi və yerüstü hərbi əməliyyatlar aparılmadan Yuqoslaviya hökumətinin təslim olmasına səbəb olmuşdur.

Yuxarıda qeyd edilən hər iki qarşıdurmada idarə olunan silahların geniş tətbiqi zərbələrin effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırmaqla yanaşı, mülki əhali arasında təsadüfi itkilər səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa da kömək etmişdir. Nə Fars körfəzində, nə də Yuqoslaviyada, mülki binaların əhəmiyyətli dərəcədə dağıdılmasına səbəb olan, idarə olunmayan bomba ilə yayma bombardmanından istifadə edilməmişdir. Çünki, idarə olunan silahlar girov itkisi riskini minimuma endirərək hərbi hədəfləri dəqiq şəkildə vurmağı mümkün etmişdir.

Müasir dövrdə əvvəlki dördüncü və beşinci nəsil müharibələrdən köklü şəkildə fərqlənən növbəti altıncı nəslin müharibə konsepsiyalarının hərbi nəzəriyyəsi işlənib hazırlanır və araşdırılır. Hərbi praktika isə yeni nəzəriyyəni intensiv şəkildə sınaqdan keçirir. Altıncı nəsil müharibələrdə həlledici rol çoxsaylı quru qoşunlarına deyil, yüksək dəqiqliyə malik ənənəvi zərbə və müdafiə silahlarına verilir. Hücum edənin bütün gücü, qlobal və ya regional informasiya qarşıdurması kontekstində güclü hava zərbələri və müxtəlif bazalı insansız yüksək dəqiqlikli silahların kütləvi zərbələrini endirərək düşmən iqtisadiyyatının obyektlərinin qeyd-şərtsiz məğlubiyyətinə yönəldilir.

Yüksək dəqiqlikli silahlar – hədəflər istənilən şəraitdə, qitələrarası məsafələrdə olsalar belə, ilk atışdan kiçik hədəfləri məhvetmə ehtimalı birə yaxın idarə olunan ənənəvi silah növüdür. Yüksək dəqiqlikli silahların döyüş sistemləri, kosmik və hava uçuş aparatları tərəfindən yaradılan, hədəf haqqında məlumatları real vaxt rejimində təmin edən qlobal və ya regional məlumat sahəsi mövcudluğunda yüksək effektivlikli kəşfiyyat, idarəetmə və çatdırılma vasitələrinin üzvi birləşməsidir. Yüksək dəqiqlikli silahlar, hədəfləri vurma effektivliyi baxımından artıq taktiki nüvə silahlarına yaxınlaşmışdır. İqtisadi və hərbi obyektlərə qarşı adi yüksək dəqiqlikli silahların kütləvi istifadəsi istənilən dövlətin həyat fəaliyyətini iflic edə, potensial təhlükəli obyektlər məhv edildikdə isə regional və qlobal miqyasda iqtisadi fəlakətlərə səbəb ola bilər.

İndi bir sıra ölkələrdə yüksək dəqiqlikli silahlar intensiv şəkildə inkişaf etdirilir, sınaqdan keçirilir və böyük miqdarda yığılır.

Altıncı nəsil müharibələrdə, böyük yerüstü əməliyyatların keçirilməsi və çox sayda canlı qüvvənin istifadəsi gözlənilmədiyindən, çox güman ki, belə müharibələr uzunmüddətli bir xarakter daşımayacaqdır. Bütün silahlı mübarizə prosesi kompakt, qısa müddətli, radioelektron mübarizə vasitələrinin geniş istifadəsi ilə hərbi-iqtisadi hədəflərə qarşı yüksək dəqiqlikli silahlarla kütləvi zərbələr şəklində davam edəcəkdir. Ancaq, bir sıra ölkələrdə nüvə silahları qaldıqca, yeni altıncı nəsil müharibələr və hətta hərbi münaqişələr özündə nüvə müharibəsinə çevrilmə təhlükəsini daşımaq iqtidarındadır.

Gələcək müharibələrdə və qarşıdurmalarda adi yüksək dəqiqlikli silahlar nüvə qüvvələrinə və vasitələrinə, həmçinin mülki nüvə obyektlərinə zərbə vura bilər ki, bu da öz növbəsində nüvə müharibəsinin başlanmasına və ya nüvə məhvinə detonator təsiri göstərər.

Heç bir müasir dövlətin silahlı qüvvələri və onların dördüncü nəsil müharibə şərtləri üçün yaratdığı müdafiə, heç bir nüvə qarşısını alma şərtləri altıncı nəsil müharibə şəraitində bu ölkələrin həyat fəaliyyətini təmin edə bilməz. Praktiki olaraq, yalnız müdafiə problemlərini deyil, həm də ölkənin bütün ərazisində iqtisadiyyatın vacib obyektlərinə yönəlmiş yüksək dəqiqlikli silahların seçmə təsirlərindən məqsədyönlü qorunması problemlərini yenidən həll etmək lazımdır.

İraqda və Yuqoslaviyada yüksək dəqiqlikli silahların istifadə olunduğu hərbi qarşıdurmaların təhlilinə əsasən, ABŞ hərbi rəhbərliyi altıncı nəsil müharibələri aparmağa hazırolma yolunu tutmuşdur. Bunu, silahlı mübarizənin bütün komponentlərini özündə birləşdirən və yeni nəsil müharibə aparmaq üçün açıq strateji konsepsiyasını əks etdirən ABŞ Baş Qərargah rəisləri Komitəsi tərəfindən 1998-ci ildə hazırlanan “Vahid Perspektiv 2010” (“Joint Vision 2010”) direktivi də təsdiqləyir.

Burada əsas güc artıq canlı qüvvə qruplaşmalarında deyil, kifayət qədər yüksək dəqiqlikli zərbə və müdafiə sistemlərini əhatə edən yeni növ strateji miqyaslı döyüş sisteminə verilir. Düşmənin dövlət iqtisadiyyatı obyektlərinə, hərbi obyektlərinə və idarəetmə sistemlərinə kütləvi və davamlı olaraq təsir edən yüksək dəqiqlikli silahlar, onu mütəşəkkil bir şəkildə cavab zərbələri endirmək və müqavimət göstərmək qabiliyyətindən məhrum edəcəkdir.

Müharibələr tarixində ilk dəfə olaraq yeni nəsil müharibə aparmağa hazırlaşan dövlətin hərbi-siyasi rəhbərliyi, düşmənin olduğu hər yerdə, onunla birbaşa təmasda olmadan, müharibənin strateji və siyasi hədəflərinə çatmaq maraqları naminə bütün strateji tapşırıqları həll etmək qabiliyyətinə malikdir.

ABŞ-ın sözügedən konsepsiyasında hərtərəfli müdafiə və qoruma bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Bunlara dövlət iqtisadiyyatının bütün sistemlərinin, şəhərlərin və ölkənin hər yerindəki ayrı mülki və hərbi obyektlərin çoxeşelonlu hava-kosmik (havadan hücum, kosmik hücum, raket əleyhinə) müdafiə sistemi daxildir. Konsepsiyanın vacib bir elementi, kosmik sistemlərin geniş istifadəsi ilə müəyyən bir müddət ərzində hərbi əməliyyatların hərtərəfli və davamlı döyüş məlumat təminatıdır.

Bu konsepsiyanın əhəmiyyətli elementi isə radioelektron mübarizə şəraitində hərbi əməliyyatların və informasiya müharibələrinin bütün növləri və metodlarına nəzarət sistemidir. Kəşfiyyat məlumatlarının toplanması və təhlili daima təkmilləşdirilir, məlumatların göstərilməsi və ötürülməsi, naviqasiya, idarəetmə və nəzarətin yeni üsulları tətbiq olunur. Bütövlükdə ABŞ hərbi rəhbərliyi, istənilən bir ölkə ilə istənilən döyüş fəaliyyətləri teatrında yeni nəsil müharibə aparmaq qabiliyyətini qazanma yollarını tam əks etdirən bu konsepsiyanı “hər şeyi əhatə edən hökmranlıq” adlandırır.

Altıncı nəsil müharibənin əsas xüsusiyyəti hava-kosmos-dəniz müharibəsinin yüksək dəqiqlikli silahların kütləvi istifadəsi ilə aparılmasından ibarətdir.

ABŞ-dan başqa, milli xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq Çin, Tayvan, İsrail, Yaponiya, Fransa kimi ölkələr və digər bir sıra NATO ölkələri yeni nəsil müharibələrə intensiv hazırlaşırlar.

Bu arada Rusiya öz yolu ilə gedir və dövlətin hərbi gücü keçmiş müharibə nəslinə yönəldilib. Bu da, Rusiya silahlı qüvvələrini XXI əsrin əvvəllərində altıncı nəsil müharibələrin forma və üsullarında silahlı mübarizə apara bilmə inkanından məhrum edir. Baxmayaraq ki, Rusiya, altıncı nəsil müharibə üçün silah sistemləri yarada biləcək elmi və texniki potensiala sahibdir.

Yeni, altıncı nəsil müharibə dördüncü nəslə nisbətən tamamilə yeni bir məzmuna sahib olacaqdır. Dövlətlərin silahlı qüvvələrində gələcəyin geniş miqyaslı müharibəsi üçün kifayət qədər yüksək dəqiqlikli silahların meydana çıxması ilə keçmişdəki bütün müharibələrin ən vacib hədəflərindən biri olaraq düşməni məğlub etmək və məhv etmək, yalnız cavab zərbəsi vasitələrinə qarşı kütləvi zərbələr endirməklə əldə edilə biləcəkdir.

Düşmənin canlı qüvvəsinə gəldikdə isə, qeyd olunduğu kimi, canlı qüvvə ümumiyyətlə zərbələrə məruz qalmaya bilər. Bunun əvəzinə, düşmən ölkənin bütün dərinliklərində ünvanlı hədəfə alınan iqtisadiyyat obyektlərinə və düşmənin digər dəyərlərinə (dövlət idarəetmə sistemi, enerji mərkəzləri) qarşı çoxsaylı yüksək dəqiqlikli atəş zərbələri endiriləcəkdir. Eyni zamanda quru qoşunları bazalarında strateji ehtiyatlarına zərbə vurmağa ehtiyac qalmayacaq, çünki bunlar, altıncı nəsil müharibəsinin planlarına uyğun olaraq fəaliyyət göstərən tərəf üçün gələcək müharibələrdə təhlükə yaratmayacaqlar. Əlbətdə ki, iqtisadiyyatı olmayan bir düşmənin ərazisini işğal etməyə də ehtiyac qalmayacaq və belə vəziyyətdə olan siyasi sistem, şübhəsiz ki, öz-özünə çökəcək. Bir sıra ölkələrdə müasir yüksək dəqiqlikli silahlar tədricən silahlı mübarizə və müharibədə qələbəçalma amilinə çevrilir. Uzun müddət yüksək dəqiqlikli silahların qəfil və kütləvi istifadəsi silahlı qüvvələr üçün əvvəllər nüvə silahlarına, pilotlu aviasiyaya və quru qoşunlarına həvalə edilmiş vəzifələrin həllini təmin edə bilər.

Müasir döyüş əməliyyatlarında müxtəlif növ qanadlı raketlər, hədəfə lazer şüası ilə tuşlanan artilleriya mərmiləri, süzən bombalar, müxtəlif sinif zenit raketləri aktiv şəkildə tətbiq olunur. Daşınan zenit-raket komplekslərinin və tank əleyhinə raket komplekslərinin yaradılması bölük və tabur səviyyəsinə idarəolunan silahların verilməsinə imkan yaratmışdır.

Qeyd edildiyi kimi, XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəllərində baş vermiş münaqişələrin bütün səviyyəli döyüş fəaliyyətlərində idarə olunan silahların tətbiqi daha kütləvi xarakter alır. Bu faktor, konkret hədəflərin məhv edilməsi üçün tələb olunan döyüş əməliyyatlarının sayının azaldılması hesabına döyüş sursatı sərfiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə qənaət olunmasına və mülki əhali arasında itkilərin olmamasına xidmət edir.

Hal-hazırda özünün hərbi sənayesi olan bütün inkişaf etmiş ölkələr idarəolunan silahların təkmilləşdirilməsini hərbi gücün əsas hissələrindən biri kimi qəbul edirlər.

Qarabağın və ətraf rayonların işğal altında olan ərazilərinin azad edilməsi üçün başlamış Vətən müharibəsində raket-artilleriya silahlarının kəşfiyyat və zərbə pilotsuz uçuş aparatları (PUA) ilə qarşılıqlı əlaqədə istifadəsi əsasında Azərbaycan Ordusu XXI əsrdə yeni altıncı nəsil müharibə nümunəsi göstərmişdir. Hazırda, Azərbaycanın zəfərlə başa vurduğu 44 günlük Vətən müharibəsində müasir silahların – pilotsuz kəşfiyyat və zərbə uçuş aparatlarının, süzən döyüş sursatlarının, hədəflərin yüksək dəqiqliklə məhv edilməsi vasitələrinin (raketlərin) – tətbiqi ilə aparılan döyüş fəaliyyətlərinin miqyası, üsulları və taktikası dünyanın aparıcı ölkələrinin baş qərargahları tərəfindən çox diqqətlə öyrənilir. Dünya hərb sənəti, hələ ki, bir ordunun başqa bir ordu ilə müharibə edərkən bu qədər yüksək dəqiqlikli silah istifadə etməsi halını göstərən belə nümunə ilə tanış deyil. Zərbə PUA-larının istifadəsinin miqyası və intensivliyi baxımından bu, dünya tarixində ilk belə haldır.

Yaxın tarixə nəzər saldıqda görmək olur ki, nə ABŞ, nə Rusiya, nə də İsrail daxil olmaqla, dünya aparıcı gücləri bu günə qədər belə bir miqyasda zərbə PUA-larından istifadə etməmişdir. Apardığımız ədalətli müharibə yüksək dəqiqlikli silah sistemlərinin bu tip münaqişələrdə mübahisəsiz üstünlüklərini tam sübuta yetirmişdir.

Müzəffər Azərbaycan Ordusu zərbə PUA-larından və idarə olunan digər silah sistemlərindən kütləvi istifadə etməklə əvvəlcə düşmənin hava hücumundan müdafiə qüvvələrini və vasitələrini, sonradan isə çoxsaylı zirehli texnikalarını, yüksək səviyyədə qorunan hədəflərini və canlı qüvvəsini məhv etmişdir. Ordumuz yüksək dəqiqlikli silahların istifadəsi ilə işğal olunmuş ərazilərdə yaşayan erməni əsilli mülki əhali arasında itkiləri minimuma endirmişdir.

Son illər ərzində Azərbaycan kəşfiyyat məlumatlarını qərargaha ötürən, döyüş sahəsindəki vəziyyətin real vaxt rejimində izlənilməsinə və qüvvələrinin hərəkətlərini korrektə etməyə imkan verən böyük miqdarda kəşfiyyat PUA-sı, müasir yüksək dəqiqlikli silahlar, xüsusən süzən sursat və zərbə PUA-ları əldə etmişdir.

Az öncə qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Ordusu müxtəlif növ PUA-ların istifadəsi də daxil olmaqla yüksək effektiv və yüksək texnoloji silahlı mübarizə nümunəsi göstərmişdir. Bunu xüsusi qeyd etmək vacibdir, çünki dünyada az ordu buna qadirdir. Terrorçulara qarşı müxtəlif əməliyyatlarda ilk növbədə əlbətdə İsrail, Türkiyə və Rusiya buna qadir olduğunu göstərmişdir. Bu gün isə Azərbaycan XXI əsrin müharibə potensialını, ilk növbədə zərbə və kəşfiyyat təyinatlı PUA-ların uzaq mənzilli raket-artilleriya sistemləri ilə koordinasiyada effektiv istifadəsini nümayiş etdirmişdir.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin son illərdə silahlanmasına daxil edilmiş PUA-lar sırasına əsas üç növ daxildir: kəşfiyyat PUA-ları (“IAI Heron”, “Elbit Hermes”, “Aeronautics Orbiter”), “süzən sursat” və ya “dron-kamikadze” (“IAI Harop” və ya “Elbit SkyStriker”) və yüksək dəqiqlikli silahlanmalı PUA-lar (“Bayraktar TB2”).

Müasir texnologiyalara əsaslanan silahlarla silahlanmış Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 44 günlük Vətən müharibəsində bir çox müxtəlif növ kəşfiyyat vasitələrini və yüksək dəqiqlikli silah sistemlərini tətbiq etmişdir. Bunların sırasına aşağıdakı əsas nümunələr daxildir:

Türkiyənin “Baykar Savunma” şirkətinin istehsalı olan “Bayraktar TB-2” orta uçuş yüksəklikli əməliyyat-taktiki kəşfiyyat və zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Silahlanmasına “Roketsan” şirkətinin istehsalı etdiyi 4 ədəd 8 km uçuş mənzilli UMTAS tank əleyhinə idarə olunan raketi və ya tank əleyhinə idarə olunan MAM-L və MAM-C mini ağıllı sursatları daxildir. “Bayraktar TB2” PUA-nın uzunluğu 6,5 metr, qanad açılması 12 metr, maksimal qalxma kütləsi 650 kq, faydalı yükü 55 kq-dır. Maksimal uçuş sürəti saatda 220 km, müşahidəetmə sürəti saatda 130 km və fəaliyyət radiusu 150 km təşkil edir. Maksimal qalxma hündürlüyü 8200 metr və avtonom idarəetmə müddəti 24 saatdır;

“Bayraktar TB2” PUA-nın silahlanmasına daxil olan UMTAS (Mızrak) uzun mənzilli tank əleyhinə raket “atdın-unutdun” və “atdın-idarəetdin” prinsipi ilə işləyir. Çapı 160 mm, uzunluğu 1800 mm və kütləsi 37,5 kq-dır. Atəş məsafəsi 500 – 8000 metr arasında dəyişir. Hədəfə yandan və üstdən hücum edə bilir. Reaktiv müdafiəli zirehlərə qarşı tandem döyüş başlığına sahibdir. PUA-larda, hücum təyyarələrində və helikopterlərdə istifadə edilir;

MAM-L tank əleyhinə idarə olunan raket mini ağıllı sursat olmaqla, UMTAS raketinin əsasında yaradılmışdır. Çapı 160 mm və uzunluğu 1000 mm, kütləsi 22 kq-dır. Zirehdələn, anti-personal (qəlpəli) və termobarik kimi üç növ döyüş başlığına sahibdir. Döyüş başlığının kütləsi 10 kq-dır. Atəş məsafəsi 500 – 8000 metr təşkil edir, məsafə INS/GPS idarəetmə sistemi ilə 14 km-ə qədər artır. Lazer idarəetməli özütuşlama döyüş başlığına sahibdir, PUA-larda, hücum təyyarələrində və helikopterlərdə istifadə edilir;

MAM-C tank əleyhinə idarə olunan raket mini ağıllı sursat olmaqla, “Cirit” raketinin əsasında yaradılmışdır. Çapı 70 mm və uzunluğu 800 mm, kütləsi 8,5 kq-dır. Zirehdələn, anti-personal (qəlpəli) və termobarik kimi üç növ döyüş başlığına sahibdir. Döyüş başlığının kütləsi 2,5 kq-dır. Atəş məsafəsi 500 – 8000 metr təşkil edir. Lazer idarəetməli özütuşlama döyüş başlığına sahibdir, PUA-larda, hücum təyyarələrində və helikopterlərdə istifadə edilir;

Türkiyənin “Roketsan” şirkətinin istehsalı olan TRG-300 “Tiger” idarə olunan raketi. KAMAZ şassisi üzərində yerləşən “Qasırğa” komplekslərindən buraxılan Tiger” idarə olunan raketlərin atış mənzili 120 km-dir. “Tiger” raketləri gecə və gündüz, hər cür hava və ərazi şərtlərində kritik hədəfləri məhv etmək üçün hazırlanıb. GPS və İNS naviqasiyasına malik TRG-300 “Tiger” raketinin dəqiqliyi maksimum məsafədə 30 metr təşkil edir. TRG-300 raketinin uzunluğu 5.24 metr, ağırlığı 585 kiloqramdır;

“Roketsan” istehsalı olan lazerlə hədəfə yönləndirilən TRLG-230 raketi. 230 mm-lik TRLG-230 raketi 20-70 kilometr mənzillidir. Hədəfi vurma dəqiqliyi ≤ 2 metrdir. Raketin kütləsi 210 kq, döyüş başlığının çəkisi 42 kq təşkil edir. Müharibə zamanı Azərbaycana çatdırılan TRLG-230 raketləri “Bayraktar TB2” PUA-larının təsbit etdiyi və lazerlə işarələdiyi hədəflərə dəqiq zərbə endirməyə imkan verib;

İsrailin “Rafael” şirkətinin istehsalı olan “Spike LR” və ya “Spike LR I” uzun mənzilli, “atdın-unutdun” işləmə prinsipi ilə fəaliyyət göstərən tank əleyhinə idarə olunan raket. Atəş məsafəsi 4 km (Spike LR I), yerüstü buraxılış qurğusundan 5,5 km və helikopterdən 10 km (Spike LR II), kütləsi 13 kq (Spike LR I) və 12,5 kq (Spike LR II), zirehdəlməsi 700 mm (Spike LR I) və 930 mm (Spike LR II) təşkil edir. “Spike LR II” raketi 2000 mm qalınlığında dəmir-beton qurğunu dağıtmaq imkanına malikdir. Daşınan və zirehli avtomobil texnikası üzərində quraşdırılmış buraxılış qurğularından tətbiq edilir;

“Spike ER” geniş diapazonlu “atdın-unutdun” işləmə prinsipli tank əleyhinə idarə olunan raket. Atəş məsafəsi 8 km (Spike ER) və 10 km (Spike ER II), kütləsi 34 kq, zirehdəlməsi 1000 mm-ə qədər təşkil edir. Daşınan, zirehli avtomobil texnikası, gəmilərdə və helikopterlərdə quraşdırılmış buraxılış qurğularından tətbiq edilir;

“Spike” ailəsinin növbəti nümayəndəsi “atdın-unutdun” işləmə prinsipli tank əleyhinə idarə olunan “Spike NLOS” bağlı atəş mövqelərindən atış raketi. Raketin atəş məsafəsi 25 km metr, kütləsi 71 kq, zirehdəlməsi 1000 mm-ə qədər təşkil edir. Gəmilərdə və helikopterlərdə quraşdırılmış buraxılış qurğularından tətbiq edilir;

İsrailin “Israel Aerospace Industries – IAI” şirkətinin istehsalı olan LAHAT lazer özütuşlama başlıqlı yüngül tank əleyhinə idarə olunan raket. Atəş məsafəsi yerüstü buraxılış qurğusundan 8 km, helikopterdən 13 km təşkil edir. Atəş yığımının kütləsi 19 kq, raketin kütləsi 12,5 kq-dır. Zirehdəlməsi 800 mm-ə qədər təşkil edir. “Merkava”, “Arcun”, M-84D, M95 “Degman” və “Leopard 2” tanklarında, Mi-17 helikopterlərində tətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulub;

LORA uzun mənzilli, bir pilləli bərk yanacaqlı ballistik raket. İsrail istehsalı olan raketin diametri 624 mm, atəş məsafəsi 90-400 km (yerüstü buraxılış qurğusundan), ümumi kütləsi 1600 kq, döyüş başlığının kütləsi 240 kq/400 kq (fuqas/qəlpəli-fuqas) və 600 kq (nüfuzedici), uzunluğu 5200 mm-dir. Maksimal atəş məsafəsində dairəvi sapma ehtimalı 10 metr təşkil edir. LORA raketi əməliyyat-taktiki raket kompleksinin tərkibində həm gəmi bazalı dəniz, həm də “Volat 8×8” MZKT-652720 avtomobili bazalı yerüstü buraxma qurğusundan istifadə olunur;

IAI şirkətinin “Harop” kəşfiyyat-zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş məsafəsi 1000 km, uçuş sürəti 185 km/saat, uzunluğu 2,5 metr, qanad açılması 3000 mm, kütləsi 135 kq və uçuş müddəti 6 saat təşkil edir. Hədəfi aşkaretmə sistemləri radiotezlikli və elektron-optik sistemlərdir;

IAI və IMI şirkətlərinin birgə istehsalı olan 306 mm-lik “yer-yer” sinfinə aid EXTRA artırılmış mənzilli artilleriya raketi. Atəş məsafəsi 150 km, ümumi kütləsi 450 kq, fuqas döyüş başlığının kütləsi 120 kq, dairəvi sapma ehtimalı 10 metr təşkil edir. Bərk yanacaqlı raketin uzunluğu 3970 mm-dir. “Lynx” yaylım atəşli reaktiv sistemin tərkibinə daxil olan KamAZ-63502 döyüş maşınından tətbiq edilir;

IAI şirkətinin istehsalı olan “Heron” (“Heron-1”) kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Uzunluğu 8,5 m, hündürlüyü 2,3 m, qanad açılması 16,6 m-dir. Fəaliyyət radiusu: real məlumat ötürmə zamanı 300 km-ə qədər, avtonom uçuş zamanı 1000 km-ə qədər. Boş vəziyyətdə kütləsi 450 kq, faydalı yükün kütləsi 250 kq, yanacağın kütləsi 450 kq, maksimal uçuş kütləsi 1150 kq-dır. Maksimal uçuş hündürlüyü 9150 metr, maksimal uçuş sürəti saatda 240 km, kreyser sürəti saatda 130 km və uçuş müddəti 46 saatdır;

İsrailin “Aeronautics Defense Systems – ADS” şirkətinin istehsalı olan “Orbiter 1K” (Kingfisher) zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş kütləsi 13 kq, döyüş başlığı 3 kq, faydalı yükü (partlayıcı maddə) 1,5-2 kq, uçuş məsafəsi 100 km, hündürlüyü 2,5 km və müddəti 2,5 saatdır;

“Orbiter 1KM” (“İti qovan”) zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş kütləsi 6,5 kq, faydalı yükü 1,5 kq, uzunluğu 1000 mm, qanad açılması 2200 mm-dir. Maksimal uçuş hündürlüyü 5,5 km, maksimal uçuş sürəti saatda 140 km, fəaliyyət radiusu 50 km və uçuş müddəti 2-3 saatdır. “İti qovan” PUA düşməni gecə və gündüz, istənilən hava şəraitində sərbəst şəkildə izləmək və ona zərbə endirmək imkanına malikdir. Partladıcı maddənin gücü qəlpəli-fuqas effekti ilə canlı qüvvəyə və müxtəlif yüngül zirehli və zirehsiz texnikaya effektivdir. PUA əməliyyat baxımından xüsusi avadanlıqlarla təchiz edilmiş yüksək keçidlik qabiliyyətinə malik “K1-Zərbə” mobil xüsusi zirehli maşını üzərində quraşdırılıb və istənilən zaman düşmənə sarsıdıcı zərbə endirə bilər;

“Orbiter 2B” təkmilləşdirilmiş kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Uzunluğu 1000 mm, qanad açılması 3000 mm-dir. Uçuş kütləsi 10,3 kq, faydalı yükün kütləsi 1,5 kq, maksimal uçuş sürəti saatda 130 km, kreyser sürəti saatda 50-120 km, uçuş müddəti 3-3,5 saat və uçuş hündürlüyü 5,5 km-dir. Fəaliyyət radiusu 30 km təşkil edir;

“ 3B” kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatıdır. Uçuş məsafəsi 150 km və maksimal uçuş sürəti saatda 130 km-dir. Uçuş kütləsi 20 kq, faydalı yükün kütləsi 3 kq, uçuş müddəti 7 saat və uçuş hündürlüyü 5,85 km-dir. PUA yalnız videokamera ilə deyil, eləcə də lazer hədəfgöstərici ilə də dəstləşdirilir;

“Orbiter 4” kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatıdır. PUA-nın uçuş məsafəsi 75 km, uçuş sürəti 210 km/saat, uçuş kütləsi 15 kq və uçuş hündürlüyü 5,1 km-dir;

“Aerostar BP” kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş aparatı rabitə və məlumat mübadiləsi imkanlarını əhatə edir, çıxarıla bilən yükə malikdir, hər cür hava şəraitində və gecə-gündüz kəşfiyyata imkan verən infraqırmızı termal cihazla birləşdirilmiş standart olaraq rəqəmsal videokamera ilə təchiz edilmişdir. Qəbul edən antennaya sahib yerüstü idarəetmə stansiyası avtonomdur və yük maşınına quraşdırıla bilər.

Uzunluğu 4,5 m, hündürlüyü 1,3 m, qanad açılması 8,5 m-dir. Fəaliyyət radiusu 250 km, faydalı yükün kütləsi 50 kq, maksimal uçuş kütləsi 220 kq-dır. Maksimal uçuş hündürlüyü 5500 metr, maksimal uçuş sürəti saatda 206 km, kreyser sürəti saatda 102 km və uçuş müddəti 12 saatdır;

“Elbit Systems” şirkətinin istehsalı olan “Hermes 450” çoxməqsədli kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Maksimal uçuş sürəti saatda 176 km və kreyser sürəti saatda 130 km-dir. Fəaliyyət raiusu 200 km təşkil edir. Uçuş müddəti 17 saat, uçuş hündürlüyü 6100 metrdir. Uzunluğu 6,1 metr, hündürlüyü 1,8 metr və qanad açılması 10,5 metrdir. Boş kütləsi 200 kq, faydalı yükün kütləsi 180 kq, maksimal uçuş kütləsi 550 kq-dır;

“Hermes 900” taktiki pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş müddəti 36 saat, uçuş hündürlüyü 9150 metrdir. Faydalı yükün kütləsi 350 kq, maksimal uçuş kütləsi 1180 kq-dır;

“SkyStriker” zərbə pilotsuz uçuş aparatı (süzən sursat). Maksimal uçuş sürəti saatda 185-190 km və şığıma saatda 500 km-dir. Uçuş müddəti 5 kq-lıq döyüş başlığı ilə 2 saat, 10 kq-lıq döyüş başlığı ilə 1 saatdır. Kütləsi 30 kq, döyüş başlığının kütləsi 5-10 kq, maksimal uçuş kütləsi 35-40 kq-dır;

Belarus Respublikasının bir neçə müəssisəsinin birgə istehsalı olan 301 mm-lik “Polonez” yaylım atəşli reaktiv sisteminin korrektə olunan reaktiv mərmiləri. Atəş məsafəsi: minimal 50 km, maksimal 300 km-dir. Reaktiv mərmilərin idarə olunması kombinələşdirilmişdir, yəni GLONASS/GPS peyk korreksiyalı inersial idarəetmə sistemidir. Raketin uzunluğu 7260 mm və qanad açılması 620 mm-dir. Maksimal atəş məsafəsində dairəvi sapma ehtimalı 30 metr təşkil edir ki, bu da YARS-dan çox ƏTRK üçün daha yaxşı göstəricidir. Raketlər MZKT-7930 şassisi üzərində yerləşdirilmiş buraxılış qurğusundan tətbiq edilir;

Rusiyanın “Tula Cihazqayırma Konstruktor Bürosu”nun istehsalı olan “Kornet” tank əleyhinə idarə olunan raketi. Atəş məsafəsi 3500 (gecə) – 5500 (gündüz) metr, dinamik müdafiə arxasında zirehdəlməsi 1300 mm, raketin kütləsi 26 kq, döyüş başlığının kütləsi 7 kq təşkil edir. 9K135 “Kornet” TƏİR kompleksinin tərkibində tətbiq edilir;

Rusiyanın “Kolomensk Maşınqayırma Konstruktor Bürosu”nun və “Saratov aqreqat zavodu”nun istehsalı olan 9М123 “Xrizantema-S” tank əleyhinə idarə olunan raketi. Atəş məsafəsi 5000 (9M123) – 6000 (9M123-2) metr, zirehdəlməsi 1250 mm, raketin kütləsi 46 kq, döyüş başlığının kütləsi 8 kq təşkil edir. 9К123 “Xrizantema-S” özüyeriyən TƏİR kompleksinin tərkibində tətbiq edilir.

Beləliklə, yeni nəsil müharibənin əsas strateji və siyasi hədəfləri nüvə silahları ilə deyil, adi yüksək dəqiqlikli silahları tətbiq etməklə bir sıra vəzifələrin həlli yolu ilə əldə edilir. Bu, nüvə silahlarının və onlarla birlikdə beşinci nəsil müharibələrin XXI əsrin ortalarına qədər tam tarixə qovuşacağını təsdiqləməyə imkan verir. Lakin, strateji qarşı alınmanın nüvə qüvvələri və ümumi təyinatlı qüvvələrin qalacağını da düşünmək lazımdır. Əlbəttə ki, bütün bunlar silahlı qüvvələrin quruluşuna və müharibə sənətinə təsir edəcəkdir.

Hərbi-siyasi vəziyyətin, dövlətlərin fərqli iqtisadi və hərbi səviyyələrinin mürəkkəb xarakterini nəzərə alaraq, XXI əsrin ortalarına qədər bütün ölkələrdə altıncı nəsil müharibələri üçün kifayət qədər silah olmayacağını gözləmək olar. Onlar əsasən, dördüncü, beşinci və altıncı nəsillər müharibələr üçün fərqli nisbətlərdə fərqli nəsillərin silah və texnikasına sahib olacaqlar.

Əhəd Əzizov

POLİQON JURNALI