Hərbi dəbilqələr – əsas növləri, mühafizə dərəcələri, qoyulan tələblər və texniki xidmət qaydaları – TƏHLİL
Hərbi dəbilqə sadə bir təchizat elementi yox, müharibə şəraitində hərbi qulluqçuları qorumaq üçün təyin edilmiş əsas fərdi mühafizə vasitəsidir.
“Poliqon”un məlumatına görə, müasir dəbilqələr güllələrdən, qəlpələrdən və zərbələrdən qorunmanı təmin edir, həmçinin əlavə avadanlıqların quraşdırılması üçün platforma rolunu oynayır.
Beləliklə, dəbilqə eyni vaxtda bir neçə funksiyanı yerinə yetirir:
– birincisi, hərbi qulluqçunun başını zərbələr və ya partlayışlar kimi fiziki təsirlərdən qoruyur;
– ikincisi, müasir hərbi dəbilqələr tez-tez gecə görmə cihazları, aktiv qulaqcıqlar və digər taktiki qurğular kimi əlavə avadanlıqlar üçün bərkidicilərlə təchiz edilir və bu, onları müxtəlif döyüş vəziyyətlərində əvəzolunmaz edir;
– nəhayət, dəbilqə rahat olmalı və hərəkətə mane olmamalıdır ki, hərbi qulluqçu öz vəzifələrini mümkün qədər effektiv yerinə yetirə bilsin.
Hərbi dəbilqələr qorunma səviyyəsinə, materialına və təyinatına görə təsnif edilir. Əsas növlərə ballistik dəbilqələr (kevlar və ya polietilendən hazırlanmış güllə və qəlpələrdən qoruyan), hücum dəbilqələri (şəhər mühiti üçün gücləndirilmiş qorunma təklif edən) və ballistik müdafiəni təmin etməyən, lakin zərbələrdən və düşmələrdən qoruyan yüngül və ya zərbə dəbilqələri daxildir.
Təsnifatlandırma həmçinin quruluşuna (məsələn, aşağı kəsim – low cut, orta kəsim – mid cut, yüksək kəsim – high cut) və model (məsələn, PASGT, MICH, FAST, ARCH) üzrə aparılır.
Dəbilqələrin əsas növləri
- Qoruma səviyyəsi və təyinatına görə
Ballistik dəbilqələr: Güllə və qəlpələrdən qorumaq üçün təyin edilib. Aramid parçalardan (Kevlar) və ya ultra yüksək molekulyar sıxlıqlı polietilendən (Ultra-high molecular weight polyethylene – UHMWPE) hazırlanır. Ballistik dəbilqələr çox vaxt atəşlə təmas riskinin yüksək olduğu döyüş vəziyyətlərində istifadə olunur. Balistik dəbilqələrin üstünlüklərinə yüksək qorunma və davamlılıq daxildir. Bununla belə, onlar daha ağır və uzun müddət istifadə üçün daha az rahat ola bilər. Müasir modellər yüngül və davamlı materiallardan istifadə edərək qoruma və rahatlığı tarazlaşdırmağa çalışır.
Taktiki dəbilqələr (hücum dəbilqələri): Bu dəbilqələr təkcə mühafizənin deyil, həm də funksionallığın vacib olduğu xüsusi tapşırıqlar və əməliyyatlar üçün nəzərdə tutulub. Onlar təkmil qorunmanı təmin edir və tez-tez yüksək riskli mühitlərdə istifadə olunur. Bunlar müxtəlif avadanlıqlar üçün bərkidicilərlə təchiz olunub ki, bu da onları universal edir və müxtəlif şərtlərə uyğunlaşmaq imkanı verir.
Xüsusi əməliyyatlar üçün dəbilqələr: Xüsusi əməliyyat dəbilqələri xüsusi təyinatlıların xüsusi tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün təyin edilib. Onlar yüksək səviyyəli mühafizəni modulluqla birləşdirərək, şəhər əməliyyatlarından tutmuş meşələrdə və meşə zolaqlarında aparılan döyüşlərə qədər geniş şəraitdə istifadəni təmin edir. Bu dəbilqələr uzunmüddətli tapşırıqlar üçün vacib olan təkmilləşdirilmiş rahatlıq və erqonomikanı təklif edir. Onlar əlavə üz və boyun mühafizəsi, həmçinin həddindən artıq istiləşmənin qarşısını almaq üçün havalandırma sistemi ilə təchiz oluna bilər.
Zərbəyə davamlı dəbilqələr: Bunlar ballistik qorunmanı təmin etməyən yüngül modellərdir. Onların funksiyası zərbələrdən, yüngül qəlpələrdən və yıxılmalardan qorunmaqdır. Təlim və patrul zamanı istifadə olunur.
Hər bir dəbilqə növünün öz xüsusiyyətləri, üstünlükləri və mənfi cəhətləri var. Ballistik dəbilqələr yüksək səviyyədə qorunma təmin edir, lakin ağır ola bilər. Taktiki dəbilqələr universal və moduldur, lakin daha az qorunma təklif edə bilər. Xüsusi əməliyyat dəbilqələri qoruma və rahatlığı birləşdirir, lakin çox vaxt daha bahalıdır.
- Modellərə görə
Müasir döyüş dəbilqələri Kevlar və ya UHMWPE kimi davamlı, güllə keçirməyən materiallardan hazırlanır. Bu materiallar dəbilqələrə zərbələrə, yıxılmalara və məhvetmə elementlərinə tab gətirməyə imkan verir.
PASGT (Personnel Armor System for Ground Troops – Quru Qoşunlarının şəxsi heyəti üçün fərdi zirehli müdafiə sistemi) dəbilqələri
1983-cü ildən İkinci Dünya Müharibəsi dövründə köhnəlmiş modelləri əvəz etmək üçün yaradılan bu dəbilqələr Kevlar və UHMWPE materialından hazırlanıb, qəlpələrdən və atıcı silahların güllələrinə qarşı etibarlı müdafiəni təmin edir. 2003-cü ildə silahlanmadan çıxmasına baxmayaraq, bu dəbilqələr etibarlılığına görə hələ də hərbi və özəl hərbi şirkətlər tərəfindən istifadə olunur. Ümumilikdə PASGT dəbilqələr tədricən daha müasirləri ilə əvəz edilən, lakin hələ də istifadə olunan köhnə modeldir.
MICH (Modular Integrated Communications Helmet – modul inteqrasiya olunmuş kommunikasiya dəbilqəsi) dəbilqələri
1990-cı illərdə PASGT dəbilqələrinin əvəzi kimi inkişaf etdirilib. Dəyişdirilmiş Kevlar materialdan hazırlanmış yüngül və yığcam dəbilqələr yüksək səviyyədə 9 mm-lik güllələrdən qorunmanı təmin edir, həmçinin müasir aktiv qulaqcıqlar və ya gecə görmə cihazları kimi əlavə taktiki avadanlıqların quraşdırılmasına imkan verir. Əvvəlki modellərə nisbətən daha açıq quruluşu sayəsində təkmilləşdirilmiş rahatlıq, fərdi baş ölçülərinə uyğunlaşdırılma və qulaqcıqlarla daha yaxşı uyğunluq təklif edir.
FAST (Future Assault Shell Technology – Gələcək hücum mərmiləri texnologiyası) dəbilqələri
Yüngül rahatlığı taktiki avadanlığı quraşdırmaq qabiliyyəti ilə birləşdirən müasir dəbilqələr. Xüsusi təyinatlılar üçün ideal bir fərdi mühafizə vasitəsidir. O, hərbi qulluqçuların başını ballistik təhlükələrdən (qəlpələr, güllələr) və zərbələrdən qorumaq, eyni zamanda əlavə avadanlıq quraşdırmaq imkanını təmin etmək üçün təyin edilib. Onun əsas təyinatı fənərlər, kameralar, gecə görmə cihazları və qoruyucu qarniturasının quraşdırılması ilə döyüş effektivliyinin artırılmasına imkan verən müdafiə və modulluqdur.
ARCH (Advanced Combat Helmet – Təkmilləşdirilmiş döyüş dəbilqəsi) dəbilqələri
Bunlar ballistik mühafizə, çəki və avadanlığın quraşdırılması kimi yüksək tələblərə cavab vermək üçün nəzərdə tutulmuş müasir variant dəbilqələrdir. Bu tip dəbilqələr hərbi qulluqçuları güllələrdən, qəlpələrdən, şrapnellərdən və küt alətin zərbəsindən qorumaq üçün nəzərdə tutulub. O, yüksək səviyyəli ballistik müdafiəni təmin edir və aktiv qulaqlıqlar, fənərlər və gecə görmə cihazları kimi əlavə avadanlıqların quraşdırılması üçün xüsusi qurğulara malikdir. NIJ IIIA standartına uyğun gələn 700 m/s sürətə qədər tapança güllələrindən və qəlpələrdən qoruyur.
- Quruluşuna görə
Aşağı kəsim (Low cut): Qulaqları və boyun hissəsini tamamilə əhatə edir, maksimum qoruma təmin edir, lakin aktiv qulaqcıqların və digər avadanlıqların istifadəsini məhdudlaşdırır.
Orta kəsim (Mid cut): Qulaqları əhatə edir, qorunma və avadanlıqdan istifadə qabiliyyəti arasında balans təmin edir.
Yüksək kəsim (High cut): Aktiv qulaqcıqların və digər avadanlıqların istifadəsi üçün qulaqları açıq qoyan və həmçinin çəkisini azaldan ən universal növdür.
- Rahatlıq və erqonomikasına görə
Oturma və tənzimləmə. Dəbilqənin başda düzgün oturması onun effektivliyinin və rahatlığının açarıdır. Dəbilqə başın müəyyən hissələrinə sürüşmədən və ya təzyiq etmədən rahat şəkildə oturmalıdır. Tənzimlənən qayışlar və toqqalar dəbilqəni istifadəçinin fərdi ehtiyaclarına uyğunlaşdırmağa kömək edir.
Astar və havalandırma sistemi. Astar və havalandırma sistemi dəbilqə rahatlığında həlledici rol oynayır. Yaxşı havalandırılan dəbilqə həddindən artıq istiləşmənin və nəmin yığılmasının qarşısını alır, bu xüsusilə isti iqlimlərdə çox vacibdir. Astar sürtünmənin qarşısını almaq və uzun müddət istifadə zamanı rahatlığı təmin etmək üçün yumşaq və yastıqlı olmalıdır.
Çəki və balanslaşma. Dəbilqənin çəkisi və balanslaşması boyun və çiyin yorğunluğunun və ağrısının qarşısını almaq üçün vacibdir. Yüngül materiallar və düzgün çəki bölgüsü dəbilqə taxmağı daha rahat və daha az yorucu etməyə kömək edir ki, bu da uzunmüddətli tapşırıqlar və əməliyyatlar zamanı xüsusilə vacibdir.
Hərbi dəbilqələrin mühafizə dərəcələri
Hərbi dəbilqələr üçün mühafizə dərəcəsi beynəlxalq standartlarla müəyyən edilir. NIJ (National Institute of Justice – Milli Ədliyyə İnstitutu) və NATO-nun STANAG (Standardization Agreement – Standartlaşdırma Müqaviləsi) kimi beynəlxalq standartlar hərbi dəbilqələrin təmin etməli olduğu mühafizə səviyyələrini müəyyən edir. Bu standartlara güllələr, qəlpələr və zərbələr kimi müxtəlif növ təhlükələrə qarşı müqavimət üçün dəbilqələrin sınaqdan keçirilməsi daxildir.
Əksər hallarda ABŞ-nin NIJ standartının Level IIIA səviyyəsi əsas götürlür ki, bu zaman dəbilqə 9×19 mm və .44 Magnum (≈10,9×32,5 R mm) tapança güllələrindən tam qorunmanı, qəlpələrdən və şrapnellərdən isə baza qorunmasını təmin edir. Qoruma və çəki birləşməsinə görə bir çox döyüş tapşırıqları üçün optimaldır.
Level III və Level IV kimi daha yüksək səviyyələr isə avtomat və tüfəng güllələrindən (Level III – .300 və ya 7,62×39 mm və .308 və ya 7,62×51 mm) və zirehdələn güllələrdən (Level IV – .30-06 və ya 7,62×63 mm) qorunmanı təmin edir. Level III səviyyəsinə uyğun dəbilqələr adətən daha ağır olur, Level IV səviyyə dəbilqələr isə ən ağırıdır və daha az istifadə olunur.
Hərbi dəbilqələrin mühafizə dərəcələri NIJ standartı ilə yanaşı NATO-nun STANAG 2920 (Şəxsi zireh və döyüş geyimi materialları üçün ballistik sınaq metodu) standartı ilə də müəyyən edilir.
Mühafizə dərəcəsinin seçimi xüsusi tapşırıq və istismar şəraitindən asılıdır. Adi patrul tapşırıqları üçün tapança güllələrindən qoruyan NIJ Level IIIA mühafizəsi olan dəbilqə kifayət ola bilər. Tüfəng gülləsi riski olan döyüş tapşırıqları üçün Level III və ya Level IV səviyyəli mühafizə dərəcəli dəbilqə tələb oluna bilər.
Hərbi dəbilqələrə qoyulan müasir tələblər
Müasir döyüş fəaliyyətləri fərdi mühafizə vasitələrinə yüksək tələblər qoyur. Bu tələblərə görə hərbi dəbilqələr müxtəlif təhlükələrdən, o cümlədən odlu silahlardan, qəlpələrdən, zərbələrdən və partlayış dalğalarından etibarlı müdafiəni təmin etməlidir. Eyni zamanda, onlar yüngül və rahat olmalıdır ki, uzun müddət geyinildikdə hərbi qulluqçunun hərəkətini məhdudlaşdırmasın və ya boyun gərginliyinə səbəb olmasın.
Müasir dəbilqələrin əsas xüsusiyyətlərindən biri modulluqdur. Gecə görmə cihazları və kameralar kimi əlavə avadanlıqların quraşdırılması imkanı dəbilqələri universal və funksional edir. Bu, çox vaxt gecə və ya məhdud görünmə şəraitində tapşırıqları yerinə yetirməli olan xüsusi təyinatlı bölmələr üçün xüsusilə vacibdir.
Bundan başqa, müasir dəbilqələr erqonomik olmalı və yaxşı havalandırmanı təmin etməlidir. Astar və havalandırma sistemi xüsusilə isti iqlimlərdə dəbilqə rahatlığında həlledici rol oynayır. Boyun və çiyinlərdə yorğunluq və ağrıların qarşısını almaq üçün çəkinin düzgün paylanması da vacibdir.
Dəbilqəyə qulluq və texniki xidmət
Hərbi dəbilqəyə düzgün qulluq onun qoruyucu xüsusiyyətlərinin saxlanmasında və xidmət müddətinin uzadılmasında mühüm rol oynayır.
Təmizləmə və qulluq. Hər istifadədən sonra dəbilqəni kirdən, tozdan və tərdən hərtərəfli təmizləmək lazımdır. Bunun üçün isti su və yumşaq sabunla nəmlənmiş yumşaq parçadan istifadə olunmalıdır. Dəbilqənin materiallarına zərər verə biləcək sərt kimyəvi maddələrdən istifadə etmək olmaz. İstifadəçinin dərisi ilə təmasda olan astar və qayışlar kimi tər və kirin yığıldığı nahiyələrə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Vəziyyətin yoxlanılması. Dəbilqə mütəmadi olaraq çatların, qopuntuların və digər zədələrin mövcudluğuna yoxlanmalıdır. Xüsusilə dəbilqənin səthinə və aksesuar bərkidicilərinə diqqət yetirilməlidir. Dəbilqənin qoruyucu xüsusiyyətlərinə təsir edə biləcək hər hansı zədə aşkar olunarsa, o dərhal dəyişdirilməli və ya mütəxəssis tərəfindən təmir olunmalıdır.
Saxlama. Dəbilqənin düzgün saxlanması onun uzunömürlü olması üçün vacibdir. Dəbilqəni sərin, quru yerdə, birbaşa günəş işığından və istilik mənbələrindən uzaqda saxlamaq lazımdır. Dəbilqəni yüksək rütubətdə saxlamaq olmaz , çünki bu, metal hissələrin korroziyasına və materialların xarab olmasına səbəb ola bilər.
Bağlayıcıların və qayışların qorunması. Dəbilqə qayışları və toqqalar müntəzəm yoxlama və texniki qulluq tələb edir. Bütün bağlayıcıların düzgün işlədiyinə və zədələnmədiyinə əmin olmaq tələb olunur. Lazım gələrsə, köhnəlmiş və ya zədələnmiş qayışlar dəyişdirilməlidir. Optimal dəbilqə uyğunluğunu təmin etmək üçün qayışlar müntəzəm olaraq tənzimlənməlidir.
Astar və havalandırma dəlikləri. Dəbilqə astarı təmiz və quru saxlanmalıdır. Çıxarılan astar mütəmadi olaraq isti suda yumşaq sabunla yuyulmalı və təkrar istifadə etməzdən əvvəl yaxşıca qurudulmalıdır. Müvafiq ventilyasiya və istifadəçinin rahatlığını təmin etmək üçün havalandırma dəlikləri kirdən və maneələrdən təmizlənməlidir.
Döyüş fəaliyyətlərindən sonra baxış. Gərgin fiziki yüklənmə ilə əlaqəli döyüş və ya təlimlərdə iştirak etdikdən sonra dəbilqəni hərtərəfli yoxlamaq zəruridir. Bütün hissələr zədə və aşınma qarşı yoxlanmalıdır. Dəbilqənin hələ də tələb olunan qoruma səviyyəsini təmin etdiyinə əmin olmaq mütləqdir.
Əhəd Vahidoğlu